فوران آتشفشانی ناشناخته به‌عنوان علت طاعون سیاه ادعا شد

اگرچه مسیر آن از طریق آسیای مرکزی همچنان نامشخص است، دو پژوهشگر آلمانی معتقدند که چگونگی — و دلیل — رسیدن طاعون به اروپا در دورهٔ قرون وسطی را کشف کرده‌اند.

این فاجعهٔ اقلیمی که باعث بازنگری در مسیرهای تجاری شد، احتمالاً مسئول معرفی طاعون به اروپا و ایجاد طاعون سیاه در قرن چهاردهم بوده است.

در نشریه Communications Earth & Environment منتشر شده، این مطالعهٔ جدید سوابق تاریخی را با بررسی‌های هسته‌های یخی قطبی و حلقه‌های درختی اروپا ترکیب کرد.

پژوهشگران مارتین باخ از مؤسسه لایبنیتز در آلمان و اولف بونتگن از دانشگاه کمبریج، انگلستان، نتیجه‌گیری می‌کنند که یک فوران آتشفشانی ناشناخته در حدود سال ۱۳۴۵، خاکستر خنک‌کنندهٔ اقلیمی و گوگرد را به جو زمین افکنده و باعث خرابی محصولات کشاورزی در سرتاسر مدیترانه شد.

این باعث شد که شهرهای بندری قدرتمند تجارت خود را با هورد طلایی که آن زمان بر آسیای مرکزی تسلط داشت، باز کنند. این کار مسیر عبور ایمن برای Yersinia pestis، باکتری مؤلف طاعون سیاه، به اروپا فراهم کرد.

دولت‑شهرهای ایتالیایی برنامه‌های موفقی برای امنیت غذایی توسعه داده بودند؛ اما در برابر طاعون توانایی مقابله نداشتند.

«با ترکیبی از چند تصادف همزمان، اثر جانبی‌ای به دست می‌آید که انتظارش را ندارید. از منظر قرن چهاردهم، نمی‌توانستید این رخداد را پیش‌بینی کنید — همان سیستمی که به‌طور موفق شما را از گرسنگی نجات می‌داد، اگر طاعون سیاه به شهر شما برسد، منجر به مرگ جمعی آن‌ها خواهد شد.» باخ، که یک مورخ محیط‌زیست است، گفت.

منشأ طاعون سیاه

طاعون توسط باکتری Yersinia pestis ایجاد می‌شود. طاعون سیاه نامی است که برای موج بزرگی از طغیان طاعون در اروپا از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱ به کار رفته است.

اگر توسط جانوری مانند کآ یا موش که با این باکتری مبتلاست گاز خورده شود، شخص علائم تورم گره‌های لنفاوی — که «بوبا» نامیده می‌شوند — و گاهی ترکیبی از تب، خستگی، استفراغ، تهوع و دردهای مختلف را تجربه می‌کند.

اگر ریه‌ها مبتلا می‌شدند، طاعون بوبونی به طاعون پنومونیک تبدیل می‌شد — نوعی که به‌سرعت بیشتری گسترش می‌یافت و همیشه کشنده بود.

خوشبختانه، توسعه آنتی‌بیوتیک‌های کشندهٔ باکتری، طاعون را به‌طور عمده به گذشته‌ای دور تبدیل کرده است. اما این بیماری هنوز در برخی نقاط جهان، به‌ویژه ماداگاسکار، جمهوری دموکراتیک کنگو و پرو، یک مشکل محسوب می‌شود. موارد این بیماری همچنان در ایالات متحدهٔ غربی، بخش‌هایی از برزیل و بولیوی، جنوب و آسیای مرکزی گزارش می‌شود.

به‌نظر می‌رسد طاعون سیاه در آسیای مرکزی منشا یافته باشد. در سال ۲۰۲۲، گروه دیگری از پژوهشگران آلمانی و بریتانیایی توانستند منشأ گونهٔ «منبع» Yersinia pestis را شناسایی کنند.

آن‌ها شواهد بیماری که اروپا را ویران کرده بود را به شیوع‌ها در کوه‌های تیان‌شان، که مرز قرقیزستان امروزی را تشکیل می‌دهند، در سال ۱۳۳۸ ربط دادند.

به‌نظر می‌رسد که از طریق تجارت و جابجایی انسانی، جوندگان و حشرات حامل بیماری به فواصل طولانی به اراضی غربی اوراسیا و اروپا منتقل شدند — و طاعون را به‌سوی اروپا بردند.

نشانگرهای زیست‌محیطی، پیامدهای تاریخی، تجارت طاعون

چگونگی رسیدن طاعون به اروپا موضوعی است که پژوهشگران به‌طور گسترده‌ای درباره آن بحث کرده‌اند. در این مطالعهٔ جدید، باخ و بونتگن ترکیبی از داده‌های علمی و اسناد تاریخی را به کار گرفته‌اند تا حداقل یک مسیر بالقوه برای ورود این بیماری به قاره را تشریح کنند.

آن‌ها در مقالهٔ خود استدلال می‌کنند که حلقه‌های درختی از هشت منطقهٔ اروپایی، به‌همراه گوگرد آتشفشانی در هسته‌های یخی قطبی، نشان می‌دهد که یک فوران آتشفشانی بزرگ در مناطق گرمسیری در سال ۱۳۴۵ می‌توانست اثر خنک‌کنندگی اقلیمی ایجاد کند که محصولات مدیترانه‌ای را تحت‌تأثیر قرار داده و به قحطی در جنوب اروپا منجر شود.

سوابق نشان می‌دهد که شهرهای بندری بزرگ ایتالیایی، مانند ونیز و جنوا، در اواخر این قحطی، با هورد طلایی مغول ارتباط برقرار کرده و از طریق مسیرهای تجاری دریای سیاه غلات را وارد کردند.

تأمین غلات برای این منطقه به جلوگیری از گرسنگی ساکنان کمک کرد، اما به‌نظر می‌رسد طاعون را نیز به همراه داشت؛ طاعونی که هنگامی که شهرهای دیگر به‌همین شیوه غلات دریافت کردند، در میان دولت‑شهرهای ایتالیایی گسترش یافت.

استفاده از منابع زیست‌محیطی مانند حلقه‌های درختی و هسته‌های یخی به دانشمندان و مورخین این امکان را می‌دهد تا با هم به درک تأثیرات تغییرات محیطی بر رویدادهای اجتماعی و بهداشتی بپردازند.

مطالعاتی دربارهٔ تغییرات ظریف در حلقه‌های درختی و سایر «پروکسی‌های طبیعی» به بازسازی آب‌وهوای گذشته — یعنی فهم اقلیم‌های کهن — کمک می‌کند.

«فقط حلقه‌های درختی آن کیفیتی دارند که واقعاً به ما امکان می‌دهد همه چیز را به‌هم پیوند دهیم»، باخ گفت.

هنگامی که داده‌های علمی با اسناد تاریخی ترکیب می‌شود، پژوهشگرانی چون باخ و بونتگن می‌توانند عوامل مؤثر بر رویدادهای بزرگ، از جمله طاعون سیاه، را توضیح دهند.

ماریا اسپیرو، پالیопатولوژیست دانشگاه توبینگن که گروهی را که منشأ طاعون را در سال ۲۰۲۲ شناسایی کرد رهبری می‌کرد، گفت مطالعهٔ جدید باخ‑بونتگن قطعه‌ای دیگر به معمای چگونگی نفوذ و ابتلا طاعون به اروپا در دورهٔ میانه افزود.

«مطالعهٔ [باخ‑بونتگن] حمایت بیشتری برای ظهور این بیماری در اواسط قرن چهاردهم فراهم می‌آورد و با داده‌های ژنتیکی که نشان می‌دهد نیاکان سویه‌های طاعون سیاه در اروپا در منطقهٔ ولگا و همچنین در منطقهٔ تیان‌شان وجود داشته‌اند، هم‌راستا است»، اسپیرو در ایمیلی به DW گفت.

اما اسپیرو همچنین اشاره می‌کند که اگرچه مسیر انتقال طاعون از دریای سیاه به اروپا به‌نظر می‌رسد مسیری دیگر داشته باشد، هنوز مشخص نیست این بیماری چگونه در سراسر آسیای مرکزی جابجا شده است.

باخ با این ارزیابی موافق است. او گفت که مطالعهٔ آنان تنها یکی از چندین توضیح ممکن برای چگونگی ورود و گسترش طاعون در اروپا در قرن چهاردهم ارائه داده است.

ویرایش توسط: ذلفقار عبانی